ARNO NADEL

Arno Nadel był człowiekiem wielu talentów: kompozytorem, aranżerem, dyrygentem, malarzem, poetą, dramaturgiem i pisarzem.

Urodził się 3 października 1878 roku w chasydzkiej rodzinie w Wilnie (należącym wówczas do Imperium Rosyjskiego). Edukację muzyczną rozpoczął w Królewcu u znanego kantora Eduarda Birnbauma (1855–1920). Kontynuował ją u Roberta Schwalma (1845–1912). W 1895 roku wstąpił do Jüdische Lehrerbildungsanstalt (Żydowski Instytut Kształcenia Nauczycieli) w Berlinie, gdzie osiedlił się na stałe po ukończeniu studiów w 1900 roku. Kontynuował tam studiowanie kompozycji u Maxa Juliusa Loewengarda (1860–1915) i Arnolda Ludwiga Mendelssohna (1855–1933). Do jego najwcześniejszych kompozycji należą Truermarch auf den Tod der Kaiserin Friedrich (Marsz żałobny na śmierć cesarzowej Fryderykowej [tak nazywano Wiktorię Koburg, cesarzową niemiecką i królową Prus, najstarszą córkę królowej Wielkiej Brytanii Wiktorii Hanowerskiej]) z 1901 roku oraz Der Parom z 1910. Napisał również kilka dzieł muzyki kameralnej, w tym dwa kwartety smyczkowe, kwintet fortepianowy, suitę na dwa fortepiany oraz pieśni.

​

Od 1903 roku Nadel był odpowiedzialny za dodatek muzyczny do żydowskiego pisma syjonistycznego „Ost und West”, a w latach 1916–1918 również do pisma wydawanego przez Martina Bubera Der Judego. Pracował także jako krytyk muzyczny dla pism „Vossiche Zeitung”, „Vorvärts” i „Der Musik”, jak również pisał na zlecenie dla wielu innych tytułów. Dodatkowo udzielał prywatnych lekcji muzyki, historii sztuki i literatury[1].

​

W 1916 roku został dyrektorem chóru w Synagodze Kottbuser Ufer. Z czasem, w ramach zajmowanego stanowiska, zaczął sprawować również nadzór nad wydarzeniami muzycznymi we wszystkich synagogach w Berlinie. Wtedy coraz bardziej angażował się w komponowanie i aranżowanie dzieł opartych na tradycyjnej pieśni synagogalnej, biblijnej i żydowskiej muzyce ludowej. Większość powstałych wówczas utworów została opublikowana (Jüdische Liebeslieder[2], Jontefflieder[3]) lub służyła jako muzyczne uzupełnienie jego artykułów w „Gemeindeblatt der Jüdischen Gemeinde zu Berlin”. Z wyjątkiem Zemirot shabat: Die häuslichen Sabbatgesänge[4] jego kompozycje napisane po 1933 roku przetrwały jedynie w rękopisie.

Przykładem jest utwór Orgelvorspiel über hebräische Motive, który miał swoją premierę w marcu 1936 roku w Synagodze Friedenstempel w Berlinie z Hermanem Schwarzem grającym na organach, a także muzyczne opracowanie z 1940 roku błogosławieństwa „Der Herr segne und behüte dich” na chór męski
i solistów. Jednym z jego nielicznych dzieł, które zostały nagrane, jest preludium do filmu Hebräische Melodie z 1935 roku[5].

​

Kompozycje Nadela spełniały kilka funkcji, były bowiem wykonywane nie tylko podczas koncertów i nabożeństw w synagogach. Zyskiwały także wymiar edukacyjny podczas prowadzonych przez kompozytora koncertów wykładowych, wprowadzając żydowską publiczność w różne rodzaje muzyki zarówno na poziomie teoretycznym, jak i praktycznym.

​

W 1923 roku berlińska społeczność żydowska zleciła Nadelowi zebranie i opracowanie nowej muzyki do liturgii. Zaowocowało to siedmiotomową antologią rękopisów muzyki synagogalnej na kantora, chór i organy, ukończoną 8 listopada 1938 roku. Antologia odzwierciedla pasję Nadela do kolekcjonowania szerokiego repertuaru muzyki żydowskiej. Zawiera środkowoeuropejskie pieśni ludowe i synagogalne, a także muzykę kantoralną – utwory, które zdaniem Nadela zasługiwały na nowe aranżacje. Zebrał on także stare rękopisy żydowskiej muzyki liturgicznej (na przykład Hannoversches Kompendium z 1744 roku) oraz zamieścił repertuar, nad którym pracował podczas studiów u Eduarda Birnbauma w Królewcu. W ten sposób odręczne partytury i zapiski Birnbauma stały się częścią obszernej biblioteki muzycznej Nadela.

​

Największa i najlepiej zachowana część twórczości Nadela to scenariusze dramatyczne. Napisał kilka librett, siedem dramatów oraz ponad 2000 wierszy i cykli inspirowanych polskim i rosyjskim teatrem żydowskim. Za kamień milowy jego twórczości wskazać można zbiór poezji Der Ton: Die Lehre von Gott und Leben (Ton: Studium o Bogu i życiu) z 1920 roku. Jako ekspresjonista Nadel zyskał największą popularność na początku lat dwudziestych XX wieku, dzięki poezji inspirowanej filozofią duchową taoizmu. Niektóre z tych wierszy zostały opublikowane w 1923 roku jako zbiór. Tom poezji Der weissagende Dionysos z 1925 roku jest natomiast wynikiem jego 25 lat twórczości literackiej. Do 1935 roku opublikowano i rozprowadzono w całych Niemczech łącznie tuzin książek zawierających wiersze Nadela. Od 1910 roku poezję Nadela porównywano z dziełami wielkich niemieckich poetów lirycznych − Alfreda Momberta, Theodora Daublera i Oscara Loerkego. Wraz z nadejściem nazizmu wszelkie dalsze publikacje jego poetyckich dzieł zostały zabronione[6].

​

Od 1918 roku Arno Nadel poświęcał się również malarstwu. Zakorzeniony zarówno w judaizmie, jak i ekspresjonizmie, stworzył cykl Vierzig Gestalten der Bibel (Czterdzieści postaci biblijnych) i wiele autoportretów.

​

Po wprowadzeniu nazistowskich represji Nadel miał możliwość uzyskać wizę wyjazdową do Anglii, ale nie czuł się na siłach, aby odbyć taką podróż. 12 marca 1943 roku został deportowany do obozu koncentracyjnego Auschwitz, gdzie w tym samym roku został zamordowany.

​

Przed deportacją Nadel zdążył przekazać całą bibliotekę sąsiadowi, któremu udało się uratować znaczną część materiału. Po wojnie została ona zwrócona rodzinie kompozytora. Nabył ją i przywiózł wraz ze swoimi zbiorami do Stanów Zjednoczonych zapalony kolekcjoner i osobisty przyjaciel kompozytora, Eric Mandell[7]. Dzienniki Nadela uratował malarz Käthe Kollwitz[8].

[1] www.holocaustmusic.ort.org/places/camps/central-europe/buchenwald/arno-nadel, dostęp z dnia 11.03.2020.

[2] Benjamin Harz, Berlin 1923.

[3] Jüdischer Verlag, Berlin 1919.

[4] Schocken Verlag, Berlin 1937.

[5] J. Nemtsov, Arno Nadel: His contribution to Jewish Musical Culture, Hentrich & Hentrich, Lipsk 2013.

[6] www.jewish-music.huji.ac.il/content/arno-nadel, dostęp z dnia 11.03.2020.

[7] www.archive.org/details/arnonadelcollect01nade/mode/2up, dostęp z dnia 11.03.2020.

[8] www.collections.ushmm.org/search/catalog/irn518187, dostęp z dnia 11.03.2020.